Γ. Στουρνάρας: «Ανεργία, δημόσιο χρέος, κόκκινα δάνεια και προσέλκυση επενδύσεων οι προκλήσεις για την χώρα»
Ομιλία του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννη Στουρνάρα στο 2nd EU-Arab World Summit με θέμα «Η ελληνική οικονομία: προοπτικές και κυριότερες προκλήσεις»,
Αθήνα, 10 Νοεμβρίου 2017
Κυρίες και κύριοι,
Χαίρομαι ιδιαίτερα που βρίσκομαι μαζί σας σήμερα. Η Σύνοδος αυτή είναι ένας θεσμός που βελτιώνει την επικοινωνία και ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ της Ευρώπης και του αραβικού κόσμου. Ο τακτικός διάλογος μεταξύ των δύο πλευρών ενισχύει την αλληλοκατανόηση και την αμοιβαία εμπιστοσύνη, βοηθά να ξεπεραστούν τυχόν ανησυχίες και προκλήσεις, καθώς και εμπόδια ανάμεσά τους. Αυτές οι θετικές επιδράσεις αντανακλώνται στη βελτίωση της συνεργασίας τόσο σε περιφερειακό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, στο πλαίσιο πολυμερών οργανισμών και διεθνών φόρουμ. Και η συνεργασία αυτή προάγει τις διασυνοριακές εμπορικές και επενδυτικές ροές, οι οποίες με τη σειρά τους ενισχύουν την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία στις δύο περιοχές. Τις δύο τελευταίες μέρες στη Φραγκφούρτη είχα το την τιμή να συμμετάσχω σε ένα διάλογο μεταξύ του Ευρωσυστήματος και χωρών του Κόλπου σε επίπεδο υψηλόβαθμων στελεχών κεντρικών τραπεζών και νομισματικών αρχών.
Η παρέμβασή μου σήμερα θα έχει ως κεντρικό θέμα την ελληνική οικονομία: Πρώτον, θα αναφερθώ στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί στην Ελλάδα από την αρχή της κρίσης μέχρι σήμερα. Δεύτερον, θα σκιαγραφήσω τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας, καθώς και τους κυριότερους κινδύνους και τις εναπομένουσες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Τρίτον, θα υπογραμμίσω τις προϋποθέσεις για τη βιώσιμη ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. Τέλος, θα επισημάνω τα δυνητικά πλεονεκτήματα που προσφέρει η Ελλάδα ως χώρα προορισμού επενδύσεων.
A. Η πρόοδος που έχει πραγματοποιηθεί από την αρχή της κρίσης μέχρι σήμερα
Παρά τα λάθη που έγιναν, τις περιστασιακές καθυστερήσεις, ακόμα και τις σοβαρές οπισθοδρομήσεις, η προσαρμογή που πέτυχε η Ελλάδα είναι από τις μεγαλύτερες στα χρονικά. Από την αρχή της κρίσης δημόσιου χρέους το 2010, η Ελλάδα εφάρμοσε ένα τολμηρό πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής, εξαλείφοντας πλήρως το δημοσιονομικό έλλειμμα και το έλλειμμα του εξωτερικού ισοζυγίου και βελτιώνοντας την ανταγωνιστικότητα.
•Το δημοσιονομικό αποτέλεσμα της γενικής κυβέρνησης, από έλλειμμα ύψους 15,1% του ΑΕΠ το 2009, διαμορφώθηκε σε πλεόνασμα 0,5% του ΑΕΠ το 2016. Επίσης, το πρωτογενές αποτέλεσμα (δηλ. το αποτέλεσμα της γενικής κυβέρνησης χωρίς τις δαπάνες για τόκους) διαμορφώθηκε σε πλεόνασμα ύψους 3,7% του ΑΕΠ το 2016 από έλλειμμα 10,1% το 2009. Αυτό αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες δημοσιονομικές προσαρμογές που έχουν επιτευχθεί ποτέ σε οποιαδήποτε χώρα, αν όχι τη μεγαλύτερη. Με βάση αυτή την πρόοδο, στις 25 Σεπτεμβρίου 2017 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατήργησε την απόφαση που είχε λάβει το 2009 σχετικά με την ύπαρξη υπερβολικού ελλείμματος.
•Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών συρρικνώθηκε κατά 15 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα. Την τελευταία διετία το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ουσιαστικά ισοσκελισμένο.
•Η ανταγωνιστικότητα σε όρους κόστους εργασίας αποκαταστάθηκε πλήρως, ενώ η ανταγωνιστικότητα σε όρους τιμών έχει σχεδόν επανέλθει στο επίπεδο του 2000. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό επιτεύχθηκε κυρίως μέσω μιας επώδυνης διαδικασίας εσωτερικής υποτίμησης, δηλαδή μέσω της μείωσης των ονομαστικών μισθών.
•Εφαρμόστηκε ένα τολμηρό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και ιδιωτικοποιήσεων. Μεταρρυθμίσεις υλοποιήθηκαν στο Ασφαλιστικό, στο σύστημα υγείας, στις αγορές εργασίας και προϊόντων, στο επιχειρηματικό περιβάλλον, στη δημόσια διοίκηση, στο φορολογικό σύστημα και στο δημοσιονομικό πλαίσιο. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Συμβουλίου της Λισσαβώνας (EuroPlus Monitor, September 2017 Update), η Ελλάδα κατατάσσεται στην πρώτη θέση μεταξύ των 28 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με βάση το Δείκτη Προώθησης Μεταρρυθμίσεων (Adjustment Progress Indicator).
•Ως αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών, έχει αυξηθεί σημαντικά η εξωστρέφεια της οικονομίας και έχει ήδη αρχίσει η αναδιάρθρωσή της υπέρ κλάδων παραγωγής εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών με εξαγωγικό προσανατολισμό. Για παράδειγμα, το μερίδιο των συνολικών εξαγωγών στο ΑΕΠ αυξήθηκε από 19,0% το 2009 σε 30,2% το 2016. Οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών, εξαιρουμένης της ναυτιλίας, αυξήθηκαν κατά 41% σε πραγματικούς όρους σε σχέση με το ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο στο οποίο είχαν διαμορφωθεί το 2009.
•Τέλος, στο τραπεζικό σύστημα έχει πραγματοποιηθεί αναδιάρθρωση και αναδιάταξη. Η σημαντική ανακεφαλαιοποίηση, μετά από αυστηρές ασκήσεις προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων σε συνδυασμό με διεξοδικό έλεγχο της ποιότητας των στοιχείων ενεργητικού, διασφαλίζει τώρα ότι οι δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας των ελληνικών τραπεζών είναι από τους υψηλότερους στην Ευρώπη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το δείκτη κάλυψης των μη εξυπηρετούμενων δανείων από προβλέψεις, που διαμορφώνεται στο 47%, και τις επαρκείς εξασφαλίσεις που διαθέτουν οι ελληνικές τράπεζες, θα επιτρέψει στις τράπεζες να αντιμετωπίσουν το πιεστικό ζήτημα της σημαντικής μείωσης του υψηλού αποθέματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Επιπλέον, σημαντικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις έχουν δρομολογηθεί με στόχο τη μείωση του όγκου των μη εξυπηρετούμενων δανείων μέσω διαφόρων εργαλείων που έχουν τεθεί στη διάθεση των τραπεζών. Σύμφωνα με τα εισερχόμενα στοιχεία, από την αρχή του έτους σημειώθηκε πρόοδος στον τομέα των μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων (ΜΕΑ) των τραπεζών. Στο τέλος Ιουνίου του 2017, το απόθεμα των ΜΕΑ (συμπεριλαμβανομένων των στοιχείων εκτός ισολογισμού) ήταν κατά 3,2% χαμηλότερο από ό,τι στο τέλος Δεκεμβρίου του 2016.
B. Οι βραχυμεσοπρόθεσμες προοπτικές της ελληνικής οικονομίας
Μετά την ολοκλήρωση της δεύτερης αξιολόγησης και τις θετικές επιδράσεις που είχε στην εμπιστοσύνη και τη ρευστότητα, η οικονομική ανάκαμψη συνεχίζεται και ο ρυθμός ανάπτυξης επιταχύνεται. Η εδραίωση της αναπτυξιακής δυναμικής αντικατοπτρίζεται όχι μόνο στα στοιχεία του ΑΕΠ, αλλά και σε μια σειρά από σημαντικούς δείκτες οικονομικής δραστηριότητας όπως η βιομηχανική παραγωγή, οι λιανικές πωλήσεις, οι ροές εξαρτημένης απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα, ο όγκος εξαγωγών αγαθών και οι ταξιδιωτικές αφίξεις και εισπράξεις.
Οι βελτιωμένες προοπτικές για την οικονομία ενίσχυσαν το οικονομικό κλίμα, οδήγησαν σε αύξηση των τραπεζικών καταθέσεων, σε αναβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας και σε διαδοχικές μειώσεις της εξάρτησης των τραπεζών από τη χρηματοδότηση από την κεντρική τράπεζα: για παράδειγμα, το ανώτατο όριο χρηματοδότησης μέσω του μηχανισμού έκτακτης ενίσχυσης σε ρευστότητα προς τις ελληνικές τράπεζες (ELA) ανέρχεται σήμερα στα 26,9 δισεκ. ευρώ, από 90 δισεκ. ευρώ τον Ιούλιο του 2015. Επιπλέον, οι αποδόσεις των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου μειώθηκαν στα επίπεδα του τέλους του 2009, γεγονός που επέτρεψε στο Ελληνικό Δημόσιο να επιστρέψει στις διεθνείς αγορές, μετά από μία τριετία, στις 25 Ιουλίου 2017. Εξάλλου, η κλίση της καμπύλης αποδόσεων αυξήθηκε, γεγονός που αποτυπώνει τις βελτιωμένες εκτιμήσεις των επενδυτών για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας. Οι αποδόσεις των εταιρικών ομολόγων έχουν επίσης μειωθεί σε ιστορικώς χαμηλά επίπεδα. Παράλληλα, οι ελληνικές τράπεζες επέστρεψαν στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές πραγματοποιώντας εκδόσεις καλυμμένων ομολογιών.
Όσον αφορά την προσεχή περίοδο, δείκτες προσδοκιών όπως ο δείκτης PMI στη βιομηχανία και ο δείκτης οικονομικού κλίματος δείχνουν συνέχιση της ανάκαμψης τους ερχόμενους μήνες. Για το σύνολο του 2017, η Τράπεζα της Ελλάδος εκτιμά ότι το ΑΕΠ θα αυξηθεί κατά περίπου 1,7%. Για τα έτη 2018 και 2019, ο ρυθμός ανάπτυξης αναμένεται να επιταχυνθεί σε 2,4% και 2,7% αντίστοιχα. Οι προβλέψεις αυτές βασίζονται κυρίως στην υπόθεση ότι το πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων θα εφαρμοστεί ομαλά και σύμφωνα με το προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα.
Γ. Κίνδυνοι και κυριότερες προκλήσεις
Παρά τις θετικές ενδείξεις που καταγράφονται σήμερα και την πρόοδο που έχει επιτευχθεί, εξακολουθούν να υπάρχουν κίνδυνοι για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας.
Βραχυπρόθεσμα, ο σημαντικότερος κίνδυνος είναι η καθυστέρηση στην ολοκλήρωση της τρίτης αξιολόγησης του προγράμματος, η οποία θα οδηγούσε σε νέο κύκλο αβεβαιότητας. Σε μια τέτοια περίπτωση, η οικονομική ανάκαμψη και η επάνοδος στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές θα αποδειχθούν βραχύβιες.
Επιπλέον, υπάρχουν εξωτερικοί κίνδυνοι που συνδέονται με τις εξελίξεις στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές και με γεωπολιτικούς παράγοντες.
Υπάρχουν επίσης ορισμένες μεσοπρόθεσμες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν προκειμένου να ενισχυθούν οι θετικές προοπτικές. Ειδικότερα:
•Η σημερινή υψηλή και επίμονη μακροχρόνια ανεργία δημιουργεί ανισότητα, θέτοντας σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή, και αυξάνει τον κίνδυνο απαξίωσης του ανθρώπινου κεφαλαίου, επηρεάζοντας τη μακροπρόθεσμη δυνητική ανάπτυξη.
•Οι τράπεζες εξακολουθούν να βαρύνονται με υψηλό απόθεμα μη εξυπηρετούμενων δανείων, το οποίο δεν τους επιτρέπει να παρέχουν επαρκείς πιστώσεις προς τον ιδιωτικό τομέα.
•Οι επενδύσεις παραμένουν σε πολύ χαμηλό επίπεδο, παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειωθεί, και λόγω του ότι το επιχειρηματικό περιβάλλον δεν θεωρείται ακόμη αρκετά φιλικό προς τις ιδιωτικές επενδύσεις. Για παράδειγμα, σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η ανταγωνιστικότητα μειώθηκε ελαφρά το 2017-2018. Σύμφωνα με αυτό το δείκτη, οι πιο προβληματικοί παράγοντες για την επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ελλάδα θεωρούνται οι υψηλοί φορολογικοί συντελεστές, η αναποτελεσματική γραφειοκρατία, οι φορολογικοί κανόνες, η αστάθεια πολιτικής και η κυβερνητική αστάθεια, η πρόσβαση στη χρηματοδότηση και η διαφθορά.
•Ο λόγος του δημόσιου χρέους προς το ΑΕΠ έχει αυξηθεί σε μη βιώσιμα επίπεδα.
Δ. Προϋποθέσεις για διατηρήσιμη ανάκαμψη
Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι και οι προκλήσεις και να παραμείνει η οικονομία σε μια πορεία διατηρήσιμης ανάκαμψης, η οικονομική πολιτική πρέπει να επικεντρωθεί στα εξής οκτώ θέματα:
1. Προσέλκυση Ξένων Άμεσων Επενδύσεων και αύξηση της εξωστρέφειας
Όπως προαναφέρθηκε, η οικονομική προσαρμογή και οι διαρθρωτικές βελτιώσεις στην Ελλάδα τα τελευταία επτά χρόνια είναι από τις μεγαλύτερες στα χρονικά. Μεταξύ άλλων οφελών, ελαχιστοποίησαν τους κινδύνους, έχουν καταστήσει την Ελλάδα πιο φιλική προς τις επιχειρήσεις και έχουν δημιουργήσει σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες. Ωστόσο, η εγχώρια αποταμίευση δεν επαρκεί για να καλύψει τις επενδυτικές ανάγκες, οι οποίες, μετά από μια παρατεταμένη περίοδο πολύ χαμηλών επενδύσεων, είναι σημαντικές, αν και ο βαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού παραμένει χαμηλός σε ορισμένους τομείς. Έτσι, εκτός από την αποκατάσταση της πρόσβασης των επιχειρήσεων στις αγορές κεφαλαίων και στην τραπεζική χρηματοδότηση, θα πρέπει να ενθαρρυνθούν οι συνθήκες που θα προσελκύσουν ξένα κεφάλαια, κυρίως ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ).
Οι ξένες άμεσες επενδύσεις, πέραν του ότι συμβάλλουν στη μείωση του επενδυτικού κενού, προάγουν στενότερους εμπορικούς δεσμούς με χώρες και επιχειρήσεις με τεχνολογίες αιχμής. Αυτό διευκολύνει τη συμμετοχή σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Οι ξένες άμεσες επενδύσεις και η συμμετοχή στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας συμβάλλουν στην αναβάθμιση του φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, προωθούν την καινοτομία και βοηθούν στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών σε τομείς υψηλής προστιθέμενης αξίας, ενισχύοντας έτσι την παραγωγικότητα.
Οι εγχώριες και ξένες επενδύσεις και η ενσωμάτωση στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας θα αυξήσουν την εξωστρέφεια και θα βελτιώσουν τόσο την ποσότητα όσο και την ποιότητα των ελληνικών εξαγωγών. Αυτό με τη σειρά του θα επιταχύνει την ανακατανομή παραγωγικών πόρων προς τις εξαγωγές και θα αυξήσει το μακροπρόθεσμο δυνητικό προϊόν. Ταυτόχρονα, η παραγωγή αγαθών υψηλής τεχνολογίας και η παροχή υπηρεσιών έντασης γνώσης θα βελτιώσει την ικανότητα της χώρας να διατηρεί και να προσελκύει νέους ταλαντούχους επιστήμονες.
2. Υλοποίηση ιδιωτικοποιήσεων και μεταρρυθμίσεων και βελτίωση των θεσμών
Παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί μέχρι στιγμής, πρέπει να γίνουν ακόμη πολλά στον τομέα των ιδιωτικοποιήσεων, των μεταρρυθμίσεων και της ποιότητας των θεσμών. Οι ιδιωτικοποιήσεις οι οποίες βρίσκονται σε ώριμη φάση πρέπει να ολοκληρωθούν γρήγορα. Προκειμένου να προσελκυστούν τόσο εγχώριες όσο και ξένες επενδύσεις, πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις μεταρρυθμίσεις που ενθαρρύνουν τον ανταγωνισμό στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, γεγονός που με τη σειρά του αυξάνει την παραγωγικότητα και την απασχόληση.
Στο σημείο αυτό θέλω να τονίσω ότι η ορθή λειτουργία των θεσμών έχει σημασία για την οικονομική ανάπτυξη και επιτρέπει στις χώρες να αντεπεξέρχονται σε σημαντικές προκλήσεις, επειδή επηρεάζουν τα κίνητρα των ατόμων και των επιχειρήσεων ώστε να επενδύουν σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, σε τεχνολογία και στην οργάνωση της παραγωγής. Όπως έχει επισημανθεί στο σημαντικό έργο των Acemoglu and Robinson (2012), οι θεσμοί μπορούν να αυξήσουν τη συνολική οικονομική ανάπτυξη και να αμβλύνουν τις εισοδηματικές ανισότητες, επειδή εγγυώνται την προστασία των εμπράγματων και των ενοχικών δικαιωμάτων, παρέχοντας κίνητρα για επενδύσεις και καινοτομίες, ενώ το κράτος από την πλευρά του παρέχει επαρκή εκπαίδευση και ποσοτικά και ποιοτικά επαρκείς δημόσιες υποδομές που θα επιτρέψουν στα άτομα και στις επιχειρήσεις να ευδοκιμήσουν.
Ως εκ τούτου, οι αποτελεσματικοί θεσμοί επιτρέπουν την ανάπτυξη και τη μείωση της φτώχειας, ταυτόχρονα όμως ισχύει και το αντίστροφο: η οικονομική και κοινωνική πρόοδος διευκολύνει τη βελτίωση των θεσμών. Οι αποτελεσματικοί θεσμοί βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα πλην τιμών και κόστους, ενισχύουν την εμπιστοσύνη των επιχειρήσεων και μειώνουν τον κίνδυνο χώρας, οδηγώντας σε αύξηση των εγχώριων και ξένων επενδύσεων. Συνεπώς, εκτός από τη μακροοικονομική και δημοσιονομική προσαρμογή, η αυξημένη οικονομική ευελιξία μέσω της υλοποίησης μεταρρυθμίσεων και οι υγιείς θεσμοί οδηγούν σε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, ταχύτερη ανάκαμψη μετά από δυσμενείς διαταραχές και υψηλότερη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη.
Οι θεσμοί έχουν βελτιωθεί σε ορισμένες περιπτώσεις κατά τη διάρκεια των ετών. Για παράδειγμα, έχει κατοχυρωθεί νομοθετικά η ανεξαρτησία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) και της νέας Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Εσόδων. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της κρίσης δημιουργήθηκαν νέα θεσμικά όργανα και ρυθμιστικές αρχές. Για παράδειγμα, η δημιουργία του Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής και του Δημοσιονομικού Συμβουλίου βελτιώνει την εποπτεία των δημόσιων οικονομικών. Ωστόσο, πρέπει να γίνουν ακόμη πολλά σε διάφορους τομείς.
Σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας 2017-2018 του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 87η θέση μεταξύ 137 χωρών όσον αφορά την ποιότητα των θεσμών. Η Ελλάδα κατατάσσεται σε αρκετά χαμηλή θέση ως προς την αποτελεσματικότητα των δημόσιων δαπανών, το βάρος των διοικητικών ρυθμίσεων και την αποτελεσματικότητα του νομικού πλαισίου για την επίλυση διαφορών και την αμφισβήτηση κανονισμών. Επιπλέον, σύμφωνα με το δείκτη «ευχέρειας του επιχειρείν» που καταρτίζει η Παγκόσμια Τράπεζα σχετικά με τους όρους ίδρυσης μιας επιχείρησης, η θέση της Ελλάδος έχει βελτιωθεί σημαντικά μεταξύ 2011 και 2017 (από 148η το 2011 σε 37η το 2017), αλλά παραμένει χαμηλή σε σχέση με τους Ευρωπαίους εταίρους της.
Ως εκ τούτου, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος, στη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, στη μείωση της γραφειοκρατίας, στη μείωση του κόστους συμμόρφωσης στο κανονιστικό πλαίσιο και στη διασφάλιση της προβλεψιμότητας και της σταθερότητας της νομοθεσίας, στη μείωση των εμποδίων εισόδου στους κλάδους δικτύων υποδομών, στο λιανικό εμπόριο και στα ελεύθερα επαγγέλματα, και στην ενίσχυση της αποτελεσματικής απονομής της δικαιοσύνης. Όσον αφορά τις ανεξάρτητες αρχές, είναι σημαντικό να ενισχυθεί ο ρόλος και η διοικητική και οικονομική αυτονομία, καθώς και η λογοδοσία προς τη Βουλή, των αρχών που είναι αρμόδιες για τη ρύθμιση, την εποπτεία και τη διασφάλιση ίσων όρων ανταγωνισμού στις αγορές.
Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που πρέπει να υλοποιηθούν συνεπάγονται μικρότερο βραχυπρόθεσμο κόστος σε σχέση με εκείνες που εφαρμόστηκαν νωρίτερα στο πρόγραμμα (δηλ. μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και στο ασφαλιστικό). Όμως, λαμβάνοντας υπόψη ότι υπάρχουν συνέργειες με τις μεταρρυθμίσεις που έχουν ήδη εφαρμοστεί, οι επερχόμενες μεταρρυθμίσεις αναμένεται να αποδώσουν άμεσα καθαρά οφέλη όσον αφορά την ταχύτερη οικονομική ανάκαμψη.
Επιπλέον, οι ευέλικτες οικονομικές δομές και οι καλύτεροι θεσμοί όχι μόνο οδηγούν σε υψηλότερη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη, αλλά και μειώνουν την πιθανότητα σοβαρών υφέσεων.
3. Αντιμετώπιση του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων
Στον τραπεζικό τομέα, ο μεγάλος όγκος των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ) και το πρόβλημα των στρατηγικών κακοπληρωτών εμποδίζουν το τραπεζικό σύστημα να χρηματοδοτήσει την οικονομική ανάπτυξη. Ήδη έχουν θεσπιστεί όλα τα αναγκαία μέτρα και έχει αναμορφωθεί το κανονιστικό πλαίσιο προς την κατεύθυνση της αποτελεσματικής και γρήγορης επίλυσης του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων.
Όπως ανέφερα προηγουμένως, τα εισερχόμενα στοιχεία δείχνουν μείωση των μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων (ΜΕΑ), γεγονός που οφείλεται κυρίως σε διαγραφές δανείων. Ωστόσο, οι τράπεζες πρέπει να αξιοποιήσουν όλα τα εργαλεία που έχουν στη διάθεσή τους προκειμένου να μειώσουν τα προβληματικά στοιχεία ενεργητικού και, ειδικότερα, να επιταχύνουν την πώληση των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Για να επιταχυνθεί η μείωση του όγκου μη εξυπηρετούμενων δανείων, η νέα πλατφόρμα ηλεκτρονικών πλειστηριασμών θα πρέπει να καταστεί πλήρως λειτουργική το ταχύτερο δυνατόν. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει επίσης να δοθεί στην αναδιάρθρωση των βιώσιμων επιχειρήσεων και στην εκκαθάριση των μη βιώσιμων. Με αυτό τον τρόπο, θα απελευθερωθούν πόροι που μπορούν να κατευθυνθούν σε νέες και υπάρχουσες υγιείς επενδυτικές και επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, υποστηρίζοντας έτσι την οικονομική ανάκαμψη. Ο πρόσφατος εκσυγχρονισμός του θεσμικού πλαισίου καθιστά δυνατή τη συνεργασία των τραπεζών με τις εταιρίες διαχείρισης δανείων και με διάφορους μη-τραπεζικούς φορείς και ιδιώτες επενδυτές, όπως επιχειρήσεις ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων, για την αναδιάρθρωση επιχειρήσεων.
4. Υιοθέτηση ενός μίγματος δημοσιονομικής πολιτικής που θα είναι φιλικότερο προς την ανάπτυξη
Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει προτείνει την υιοθέτηση ενός μίγματος δημοσιονομικής πολιτικής που θα είναι φιλικότερο προς την ανάπτυξη. Πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην περικοπή των αντιπαραγωγικών δαπανών και την αύξηση της αποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης της περιουσίας του Δημοσίου. Αυτό είναι σημαντικό καθώς, σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ, η περιουσία του Δημοσίου στην Ελλάδα είναι από τις μεγαλύτερες ως ποσοστό του ΑΕΠ στα κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ. Ο περιορισμός του υπερτροφικού και αναποτελεσματικού δημόσιου τομέα και η βελτίωση της φορολογικής διοίκησης θα έχουν ως αποτέλεσμα την πιο δίκαιη κατανομή των δημοσιονομικών βαρών και θα διευκολύνουν τη μείωση των υπερβολικά υψηλών φορολογικών συντελεστών. Σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας 2017-2018, η Ελλάδα καταλαμβάνει την τελευταία και την προτελευταία θέση όσον αφορά την παροχή φορολογικών κινήτρων για επενδύσεις (137η μεταξύ 137 χωρών) και εργασία (136η μεταξύ 137 χωρών).
5. Ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων
Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) (1) αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας σε όρους απασχόλησης και ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας. Το 2015, στις ΜΜΕ αντιστοιχούσε το 75,1% της συνολικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας και το 87,3% της απασχόλησης σε μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (που απασχολούν κάτω από 10 εργαζομένους) συγκέντρωναν το 59,1% της συνολικής απασχόλησης και το 35,9% της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του μη χρηματοπιστωτικού τομέα. Η υψηλότερη συμμετοχή των ΜΜΕ στη συνολική απασχόληση σε σχέση με τη συμμετοχή τους στην ακαθάριστη προτιθέμενη αξία υποδηλώνει ότι υπάρχει πρόβλημα χαμηλής παραγωγικότητας, το οποίο είναι εντονότερο για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις. Δεδομένης της κυριαρχίας των ΜΜΕ στην ελληνική οικονομία, οι προσπάθειες της πολιτικής θα πρέπει να στοχεύσουν στην παροχή κινήτρων για την ανάπτυξη συστάδων επιχειρήσεων (clusters), σε συνδυασμό με μέτρα για την προσφορά φθηνής χρηματοδότησης μέσω του τραπεζικού τομέα, των αγορών κεφαλαίου και του επίσημου τομέα με την αξιοποίηση διαφόρων πρωτοβουλιών της ΕΕ. Αυτές οι συντονισμένες προσπάθειες θα δώσουν τη δυνατότητα στις ΜΜΕ να υιοθετήσουν νέες τεχνολογίες και να εκμεταλλευθούν οικονομίες κλίμακας, καθώς θα αποκτήσουν πρόσβαση σε διεθνή δίκτυα διανομής και ξένες αγορές.
6. Άρση διαφόρων εμποδίων στις επενδύσεις
Πέραν της βελτίωσης του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και της μείωσης της φορολογίας, είναι απαραίτητη η αποφασιστική και οριστική άρση των εμποδίων που ορθώνουν διάφορα μικρά ή μεγάλα οργανωμένα συμφέροντα και ομάδες, και τα οποία επιδεινώνουν το επιχειρηματικό κλίμα και εμποδίζουν την υλοποίηση νέων επενδύσεων και ιδιωτικοποιήσεων, ακόμη και αυτών που έχουν ήδη εγκριθεί.
Η άρση των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων χάρη στη σταδιακή βελτίωση της οικονομίας και η πλήρης αποκατάσταση της εμπιστοσύνης θα βελτιώσουν το επενδυτικό κλίμα και θα βοηθήσουν την προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων.
7. Προαγωγή της καινοτομίας και αποτελεσματικότερη χρήση του ανθρώπινου κεφαλαίου
Η ανάπτυξη που βασίζεται στην καινοτομία και στηρίζεται στο κεφάλαιο έντασης γνώσης (άυλο κεφάλαιο) είναι κρίσιμη για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου.
Οι προσπάθειες των προηγούμενων ετών, κυρίως μέσω της αξιοποίησης πόρων από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία, έχουν οδηγήσει σε μερική βελτίωση των επιδόσεων της χώρας σε πολλούς τομείς, καθώς οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη βρίσκονται σε άνοδο την περίοδο 2011-2016. Οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη έφθασαν τα 1.733 δισεκ. ευρώ ή 0,99% του ΑΕΠ το 2016, από 1.391 δισεκ. ευρώ ή 0,67% του ΑΕΠ το 2011. Παρά τη συνεχιζόμενη άνοδο, η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις όσον αφορά την ένταση έρευνας και ανάπτυξης σε σύγκριση με τους εταίρους της στην ΕΕ (2,0% του ΑΕΠ).
Ωστόσο, η ανάπτυξη που βασίζεται στην καινοτομία δεν εξαρτάται μόνο από τις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, αλλά και από ένα πολύ ευρύτερο φάσμα στοιχείων, όπως οι δεξιότητες και η κατάρτιση των εργαζομένων, οι επενδύσεις σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ), η οργανωσιακή τεχνογνωσία, οι βάσεις δεδομένων, ο σχεδιασμός, το επώνυμο προϊόν και διάφορες μορφές διανοητικής ιδιοκτησίας.
Η αποτελεσματικότερη χρήση εγχώριου ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλών δεξιοτήτων απαιτεί την υιοθέτηση πολιτικών και μεταρρυθμίσεων που ενθαρρύνουν την έρευνα, διευκολύνουν τη διάχυση της τεχνολογίας και ενισχύουν την επιχειρηματικότητα. Πρέπει να δοθούν κίνητρα στις επιχειρήσεις για να αυξήσουν τις επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη ούτως ώστε να βελτιώσουν την ικανότητά τους να καινοτομούν. Τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να συνεργαστούν με τον ιδιωτικό τομέα για την εμπορική εκμετάλλευση των αποτελεσμάτων και των ιδεών που παράγει η έρευνα. Αυτές οι πρωτοβουλίες θα προαγάγουν την καινοτομία, θα αυξήσουν την παραγωγικότητα και θα διευκολύνουν τη μετάβαση σε μια οικονομία που βασίζεται στη γνώση.
Η βελτίωση των θεσμών και η εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων και ιδιωτικοποιήσεων θα παράσχουν κίνητρα για την εκκίνηση νέων επενδυτικών προγραμμάτων. Οι νέες επενδύσεις φέρνουν νέες θέσεις εργασίας και, συνεπώς, αναμένεται να διευκολύνουν τη μείωση του ανεπίτρεπτα υψηλού ποσοστού ανεργίας. Όμως, ορισμένα χαρακτηριστικά των μεταρρυθμίσεων και η διαδικασία σταθεροποίησης της οικονομίας μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις όσον αφορά τη διανομή του εισοδήματος. Γι’ αυτό το λόγο, είναι σημαντικό να δοθεί άμεση στήριξη στους ανέργους και σε όσους έχουν οριακή σύνδεση με την αγορά εργασίας μέσω της εφαρμογής ενεργητικών πολιτικών της απασχόλησης και μέσω στοχευμένων κοινωνικών μεταβιβάσεων με σκοπό την αντιστάθμιση της προσωρινής απώλειας εισοδήματος και τη μείωση του χρόνου παραμονής στην ανεργία. Μεσοπρόθεσμα πρέπει να δοθεί έμφαση στις πολιτικές αναβάθμισης δεξιοτήτων και επανεκπαίδευσης ώστε να μπορέσουν να ξαναβρούν οι άνεργοι εργασία, καθώς και στη βελτίωση της εκπαίδευσης, δεδομένου ότι η επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελεί βασική προϋπόθεση για ένα βιώσιμο πρότυπο ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς.
8. Αντιμετώπιση του πολύ υψηλού δημόσιου χρέους
Χρειάζονται αποφασιστικές και συγκεκριμένες ενέργειες για να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα του ελληνικού δημόσιου χρέους. Τον Ιούνιο το Eurogroup επιβεβαίωσε εκ νέου την προσήλωσή του στις αρχές που περιέχονταν στη δήλωση του Μαΐου του 2016 και έκανε ειδική αναφορά σε μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν, εφόσον χρειαστεί, για την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους.
Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει καταθέσει συγκεκριμένη πρόταση που προβλέπει μετάθεση της μέσης σταθμικής διάρκειας αποπληρωμής των τόκων των δανείων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) κατά 8,5 χρόνια τουλάχιστον. Εάν υιοθετηθεί, αυτή η πρόταση θα στηρίξει τόσο την ανάκαμψη της οικονομίας όσο και το αξιόχρεο της χώρας, ιδίως εάν συνδυαστεί με χαμηλότερο δημοσιονομικό στόχο, δηλ. πρωτογενές πλεόνασμα 2,0% του ΑΕΠ, αντί για 3,5%, και περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις.
Αυτή η πρόταση ήπιας αναδιάρθρωσης έχει ζωτική σημασία για τη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους, ενώ συνεπάγεται αμελητέο κόστος για τους εταίρους. Θα ανοίξει επίσης το δρόμο για την ένταξη των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), η οποία με τη σειρά της θα διευκολύνει τη διατηρήσιμη πρόσβαση στις αγορές, την επιστροφή περισσότερων καταθέσεων στις τράπεζες και, εν τέλει, την πλήρη άρση των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων.
Ε. Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να μετατραπεί σε ελκυστικό προορισμό επενδύσεων
Θα αναφερθώ τώρα σε ορισμένους παράγοντες και διαρθρωτικά χαρακτηριστικά που καθιστούν την Ελλάδα ελκυστική για επενδύσεις. Κατ’ αρχάς, οι αλλαγές πολιτικής που συντελέστηκαν την τελευταία επταετία, σε συνδυασμό με την αποφασιστική εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που απομένει να γίνουν, ενισχύουν περαιτέρω την εμπιστοσύνη, βελτιώνουν το επιχειρηματικό κλίμα και δημιουργούν θετικές προοπτικές για την ανάπτυξη, παρέχοντας κίνητρα για την πραγματοποίηση νέων εγχώριων και ξένων άμεσων επενδύσεων.
Δεύτερον, η οικονομική πολιτική είναι και θα παραμείνει συνετή. Ο αποφασιστικότερος παράγοντας που εξασφαλίζει την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που απαιτούνται προκειμένου η ελληνική οικονομία να ανθίσει στο πλαίσιο της ΟΝΕ είναι η επίτευξη ισχυρής πολιτικής συναίνεσης στη Βουλή και στην κοινωνία υπέρ της παραμονής της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ. Επιπλέον, η τήρηση των μακροοικονομικών και δημοσιονομικών κανόνων της ΕΕ και η αυστηρή παρακολούθηση από την ΕΕ στο πλαίσιο της εποπτείας που θα υπάρχει μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος, όπως ήδη προβλέπεται για τα κράτη-μέλη που υπάγονται σε πρόγραμμα και έχουν σχετικά υψηλό δημόσιο χρέος, αποκλείει την επανεμφάνιση ανισορροπιών.
Τρίτον, η Ελλάδα ωφελείται από άφθονους ευρωπαϊκούς πόρους που στοχεύουν στην ενίσχυση της ανάπτυξης και τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ειδικότερα, οι πόροι της ΕΕ που έχει προγραμματιστεί να εκταμιευθούν στην Ελλάδα την περίοδο 2014-2020 ανέρχονται σε 35,9 δισεκ. ευρώ ή 20% του ΑΕΠ της Ελλάδας το 2016.
Τέταρτον, η Ελλάδα είναι κράτος-μέλος και της ΕΕ και της ζώνης του ευρώ. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις που εδρεύουν στην Ελλάδα απολαμβάνουν τα οφέλη της νομισματικής σταθερότητας και της σταθερότητας των τιμών και έχουν πρόσβαση στην ενιαία αγορά της ΕΕ. Αντιμετωπίζουν ένα σταθερό θεσμικό περιβάλλον, απολαμβάνουν προστασία των επενδυτών και έχουν πρόσβαση σε ένα υγιές τραπεζικό σύστημα που εποπτεύεται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.
Πέμπτον, υπάρχουν διάφοροι παράγοντες πέραν της ανταγωνιστικότητας ως προς τις τιμές που καθιστούν την Ελλάδα ελκυστική για επενδύσεις. Η Ελλάδα διαθέτει ανθρώπινο κεφάλαιο με υψηλές δεξιότητες για τα διεθνή δεδομένα. Σύμφωνα με την Έκθεση για την Παγκόσμια Ανταγωνιστικότητα 2017-2018 του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η Ελλάδα καταλαμβάνει σχετικά υψηλή θέση στην κατάταξη ως προς την ανώτατη εκπαίδευση και κατάρτιση (44η ανάμεσα σε 137 χώρες) και, ειδικότερα, τα ποσοστά εγγραφής στην τριτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επίσης, η Ελλάδα έχει σχετικά καλή κατάταξη ως προς την τεχνολογική ετοιμότητα (50ή) και ορισμένους παράγοντες που αφορούν την καινοτομία και την αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων όπως οι αιτήσεις διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (37η), και ιδίως τη διαθεσιμότητα επιστημόνων και μηχανικών (10η). Επίσης, η Ελλάδα καταλαμβάνει σχετικά καλή θέση όσον αφορά την προστασία των επενδυτών (41η) και τις υποδομές της (38η), καθώς και τον αριθμό των διαδικασιών που χρειάζονται για την έναρξη λειτουργίας μιας επιχείρησης (36η) και το βαθμό ικανοποίησης των πελατών (48η).
Έκτον, ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της Ελλάδας είναι η γεωγραφική της θέση στη Νοτιανατολική Ευρώπη. Καθώς βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και πολύ κοντά στη Μέση Ανατολή και τον αραβικό κόσμο, η Ελλάδα παρέχει σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες ως κόμβος μεταφορών και ενέργειας. Με δεδομένο ότι η Ελλάδα αποτελεί σημαντικό τουριστικό προορισμό, υπάρχουν σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες στον τουρισμό υπό την προϋπόθεση ότι θα ενισχυθεί το δυναμικό και η ποιότητα των τουριστικών υποδομών. Επενδυτικές ευκαιρίες υπάρχουν επίσης σε τομείς όπως η εφοδιαστική (logistics), τα δίκτυα, η ναυτιλία, το εμπόριο, η φαρμακευτική βιομηχανία, η μεταποίηση, ο κλάδος των ορυχείων και των λατομείων. Καθώς πολλές αραβικές χώρες επιδιώκουν τη διαφοροποίηση της επενδυτικής τους βάσης, οι τομείς αυτοί στην Ελλάδα αποτελούν μία αμοιβαίως επωφελή ευκαιρία για κάτι τέτοιο.
Έβδομον, όπως έχω ήδη αναφέρει, το Ελληνικό Δημόσιο διαθέτει μεγάλη ακίνητη περιουσία η οποία είναι διαθέσιμη για αξιοποίηση από ιδιώτες επενδυτές στο πλαίσιο του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων. Τόσο το τρέχον πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων όσο και οι ανάγκες για ιδιωτικές επενδύσεις δημιουργούν ευκαιρίες για επικερδείς επενδύσεις για τους ξένους επενδυτές. Παρά τις όποιες αστοχίες, υπάρχουν ήδη ενθαρρυντικές ενδείξεις. Οι εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων έφθασαν περίπου τα 2,8 δισεκ. ευρώ το 2016 (1,6% του ΑΕΠ). Πρόκειται για την υψηλότερη εισροή ξένων άμεσων επενδύσεων που καταγράφεται από το 2010 και κατευθύνθηκε κυρίως στους τομείς των υπηρεσιών (π.χ. ξενοδοχεία και εστιατόρια, μεταφορές, χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση και υπηρεσίες σχετικές με ακίνητα). Το πρώτο οκτάμηνο του 2017 η συνολική εισροή ανέρχεται ήδη σε 2,7 δισεκ. ευρώ. Οι αυξημένες εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων και η συνέχιση του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων (π.χ. η πρόσφατη πώληση της ΤΡΑΙΝΟΣΕ στην Trenitalia, η παράταση της σύμβασης αξιοποίησης του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών για άλλα 20 χρόνια) δείχνουν ότι μεγάλοι ξένοι επενδυτές διαβλέπουν θετικές προοπτικές για την ελληνική οικονομία.
Τέλος, το σημαντικότερο ίσως είναι ότι η Ελλάδα, ως μέλος της ΕΕ, του NATO και άλλων διεθνών πολυμερών οργανισμών, απολαμβάνει ειρήνη, ασφάλεια και αυξημένη συνεργασία με τους εταίρους της.
ΣΤ. Συμπεράσματα
Οι συνεχιζόμενες προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις και δημοσιονομική προσαρμογή αποφέρουν καρπούς. Οι ανισορροπίες των δημόσιων οικονομικών και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών έχουν πλέον διορθωθεί, σημαντικές μεταρρυθμίσεις που χρόνιζαν έχουν υλοποιηθεί, η ανταγωνιστικότητα βελτιώθηκε και ο τραπεζικός τομέας διαθέτει κεφαλαιακή επάρκεια. Η οικονομία βρίσκεται πλέον σε ανάκαμψη και οι ρυθμοί ανάπτυξης επιταχύνονται.
Όμως, χρειάζεται να γίνουν κι άλλα. Για την Ελλάδα αυτή τη στιγμή απομένουν τρεις προκλήσεις που αποτελούν κληρονομιά της κρίσης: το υψηλό ποσοστό ανεργίας, το υψηλό δημόσιο χρέος και το υψηλό απόθεμα μη εξυπηρετούμενων δανείων στα χαρτοφυλάκια των τραπεζών. Αυτές οι τρεις, σε συνδυασμό με την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις με σκοπό τη βελτίωση της οικονομίας και τον εκσυγχρονισμό των δημόσιων και ιδιωτικών υποδομών, παραμένουν οι κύριες προκλήσεις για την Ελλάδα τα επόμενα χρόνια.
Επιπλέον, έχουμε ακόμα δρόμο για να μπορέσει η Ελλάδα να αντλήσει χρηματοδότηση από τις χρηματοπιστωτικές αγορές με διατηρήσιμους όρους μετά τη λήξη του τρέχοντος προγράμματος τον Αύγουστο του 2018. Προς το σκοπό αυτό, οι ελληνικές αρχές πρέπει να υλοποιήσουν με αποφασιστικότητα τις μεταρρυθμίσεις που απομένει να γίνουν και να κλείσουν την τρίτη αξιολόγηση μέχρι το τέλος του έτους, ούτως ώστε να βελτιωθεί η αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας. Παράλληλα, οι Ευρωπαίοι εταίροι μας πρέπει να εξειδικεύσουν τα μεσοπρόθεσμα μέτρα αναδιάρθρωσης του χρέους βάσει της συμφωνίας του Eurogroup και, σε στενή συνεργασία με τις ελληνικές αρχές, να αποσαφηνίσουν τη μορφή της στήριξης της ελληνικής οικονομίας μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
Αυτές οι ενέργειες θα βελτιώσουν το επενδυτικό κλίμα και θα προσελκύσουν ξένες άμεσες επενδύσεις, διευκολύνοντας την επιστροφή στη χρηματοπιστωτική κανονικότητα μετά από επτά χρόνια σημαντικών θυσιών από τον ελληνικό λαό. Η ύπαρξη πιο ευέλικτων οικονομικών δομών, σε συνδυασμό με υγιείς θεσμούς και θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη, θα επιταχύνει την ανακατανομή των παραγωγικών πόρων υπέρ των εμπορεύσιμων και εξαγώγιμων αγαθών και υπηρεσιών, καθιστώντας την οικονομία ανθεκτικότερη στις μελλοντικές διαταραχές και αυξάνοντας τη μακροπρόθεσμη δυνητική ανάπτυξη.
Πηγές:
Acemoglu D. and J. Robinson, 2012 Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Publisher: Crown Business.
Draghi, M., 2017. Structural reforms in the euro area. Introductory remarks, 18 October.
http://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2017/html/ecb.sp171018.en.html
Draghi, M. 2017, Introductory Statement 26 October.
http://www.ecb.europa.eu/press/pressconf/2017/html/ecb.is171026.en.html
European Commission, 2017. A new start for job and growth in Greece – almost two years on, situation as of 10 June 2017. Brussels.
European Commission, 2017. Investment in the EU Member States: An analysis of drivers and barriers, Institutional paper 062, October.
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 2017. Δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη στην Ελλάδα το 2016. http://www.ekt.gr/el/news/21148.
OECD, 2016, Greece, OECD Economic Surveys, Paris.
OECD, 2016, Statistical Insights: Government assets matter too not just debt.
IMF, 2017, Global prospects and policies, World Economic Outlook, October.
Lisbon Council 2017, EuroPlus Monitor, September Update
Sondermann, D., 2016. Towards more resilient economies: the role of well-functioning economic structures, ECB Working Paper No 1984.
Στουρνάρας, Γ., 2016. «Προοπτικές της ελληνικής οικονομίας μετά από έξι χρόνια προσαρμογής». Ομιλία στο EU-Arab World Summit: “Partners for Growth and Development”, Αθήνα, 3 Νοεμβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=384&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Stournaras, Y., 2017. “Greece: A comeback to the financial markets? Are we near the finishing line?” Speech at an event organized by the Economist in Frankfurt, 31 May. http://www.bankofgreece.gr/Pages/en/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=441&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Προκλήσεις και Προοπτικές της Ελληνικής Οικονομίας». Ομιλία σε εκδήλωση του Ελληνοβρετανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου, Αθήνα, 28 Σεπτεμβρίου. http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=472&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Η Ελλάδα και η παγκόσμια οικονομία: Προοπτικές και κυριότερες μελλοντικές προκλήσεις». Ομιλία σε εκδήλωση της Credit Suisse, Αθήνα, 11 Οκτωβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=476&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Τράπεζα της Ελλάδος, 2017. Έκθεση για τη νομισματική πολιτική 2016-2017, Ιούλιος.
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Αναζητώντας την Μεταρρύθμιση στην νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα». Ομιλία σε Συνέδριο στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, Αθήνα, 20 Οκτωβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=479&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
World Economic Forum, 2017. The Global Competitiveness Index 2017-2018 edition.
(1) Επιχειρήσεις που απασχολούν κάτω από 250 εργαζομένους.
https://www.taxheaven.gr
Ομιλία του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννη Στουρνάρα στο 2nd EU-Arab World Summit με θέμα «Η ελληνική οικονομία: προοπτικές και κυριότερες προκλήσεις»,
Αθήνα, 10 Νοεμβρίου 2017
Κυρίες και κύριοι,
Χαίρομαι ιδιαίτερα που βρίσκομαι μαζί σας σήμερα. Η Σύνοδος αυτή είναι ένας θεσμός που βελτιώνει την επικοινωνία και ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ της Ευρώπης και του αραβικού κόσμου. Ο τακτικός διάλογος μεταξύ των δύο πλευρών ενισχύει την αλληλοκατανόηση και την αμοιβαία εμπιστοσύνη, βοηθά να ξεπεραστούν τυχόν ανησυχίες και προκλήσεις, καθώς και εμπόδια ανάμεσά τους. Αυτές οι θετικές επιδράσεις αντανακλώνται στη βελτίωση της συνεργασίας τόσο σε περιφερειακό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, στο πλαίσιο πολυμερών οργανισμών και διεθνών φόρουμ. Και η συνεργασία αυτή προάγει τις διασυνοριακές εμπορικές και επενδυτικές ροές, οι οποίες με τη σειρά τους ενισχύουν την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία στις δύο περιοχές. Τις δύο τελευταίες μέρες στη Φραγκφούρτη είχα το την τιμή να συμμετάσχω σε ένα διάλογο μεταξύ του Ευρωσυστήματος και χωρών του Κόλπου σε επίπεδο υψηλόβαθμων στελεχών κεντρικών τραπεζών και νομισματικών αρχών.
Η παρέμβασή μου σήμερα θα έχει ως κεντρικό θέμα την ελληνική οικονομία: Πρώτον, θα αναφερθώ στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί στην Ελλάδα από την αρχή της κρίσης μέχρι σήμερα. Δεύτερον, θα σκιαγραφήσω τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας, καθώς και τους κυριότερους κινδύνους και τις εναπομένουσες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Τρίτον, θα υπογραμμίσω τις προϋποθέσεις για τη βιώσιμη ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. Τέλος, θα επισημάνω τα δυνητικά πλεονεκτήματα που προσφέρει η Ελλάδα ως χώρα προορισμού επενδύσεων.
A. Η πρόοδος που έχει πραγματοποιηθεί από την αρχή της κρίσης μέχρι σήμερα
Παρά τα λάθη που έγιναν, τις περιστασιακές καθυστερήσεις, ακόμα και τις σοβαρές οπισθοδρομήσεις, η προσαρμογή που πέτυχε η Ελλάδα είναι από τις μεγαλύτερες στα χρονικά. Από την αρχή της κρίσης δημόσιου χρέους το 2010, η Ελλάδα εφάρμοσε ένα τολμηρό πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής, εξαλείφοντας πλήρως το δημοσιονομικό έλλειμμα και το έλλειμμα του εξωτερικού ισοζυγίου και βελτιώνοντας την ανταγωνιστικότητα.
•Το δημοσιονομικό αποτέλεσμα της γενικής κυβέρνησης, από έλλειμμα ύψους 15,1% του ΑΕΠ το 2009, διαμορφώθηκε σε πλεόνασμα 0,5% του ΑΕΠ το 2016. Επίσης, το πρωτογενές αποτέλεσμα (δηλ. το αποτέλεσμα της γενικής κυβέρνησης χωρίς τις δαπάνες για τόκους) διαμορφώθηκε σε πλεόνασμα ύψους 3,7% του ΑΕΠ το 2016 από έλλειμμα 10,1% το 2009. Αυτό αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες δημοσιονομικές προσαρμογές που έχουν επιτευχθεί ποτέ σε οποιαδήποτε χώρα, αν όχι τη μεγαλύτερη. Με βάση αυτή την πρόοδο, στις 25 Σεπτεμβρίου 2017 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατήργησε την απόφαση που είχε λάβει το 2009 σχετικά με την ύπαρξη υπερβολικού ελλείμματος.
•Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών συρρικνώθηκε κατά 15 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα. Την τελευταία διετία το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ουσιαστικά ισοσκελισμένο.
•Η ανταγωνιστικότητα σε όρους κόστους εργασίας αποκαταστάθηκε πλήρως, ενώ η ανταγωνιστικότητα σε όρους τιμών έχει σχεδόν επανέλθει στο επίπεδο του 2000. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό επιτεύχθηκε κυρίως μέσω μιας επώδυνης διαδικασίας εσωτερικής υποτίμησης, δηλαδή μέσω της μείωσης των ονομαστικών μισθών.
•Εφαρμόστηκε ένα τολμηρό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και ιδιωτικοποιήσεων. Μεταρρυθμίσεις υλοποιήθηκαν στο Ασφαλιστικό, στο σύστημα υγείας, στις αγορές εργασίας και προϊόντων, στο επιχειρηματικό περιβάλλον, στη δημόσια διοίκηση, στο φορολογικό σύστημα και στο δημοσιονομικό πλαίσιο. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Συμβουλίου της Λισσαβώνας (EuroPlus Monitor, September 2017 Update), η Ελλάδα κατατάσσεται στην πρώτη θέση μεταξύ των 28 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με βάση το Δείκτη Προώθησης Μεταρρυθμίσεων (Adjustment Progress Indicator).
•Ως αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών, έχει αυξηθεί σημαντικά η εξωστρέφεια της οικονομίας και έχει ήδη αρχίσει η αναδιάρθρωσή της υπέρ κλάδων παραγωγής εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών με εξαγωγικό προσανατολισμό. Για παράδειγμα, το μερίδιο των συνολικών εξαγωγών στο ΑΕΠ αυξήθηκε από 19,0% το 2009 σε 30,2% το 2016. Οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών, εξαιρουμένης της ναυτιλίας, αυξήθηκαν κατά 41% σε πραγματικούς όρους σε σχέση με το ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο στο οποίο είχαν διαμορφωθεί το 2009.
•Τέλος, στο τραπεζικό σύστημα έχει πραγματοποιηθεί αναδιάρθρωση και αναδιάταξη. Η σημαντική ανακεφαλαιοποίηση, μετά από αυστηρές ασκήσεις προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων σε συνδυασμό με διεξοδικό έλεγχο της ποιότητας των στοιχείων ενεργητικού, διασφαλίζει τώρα ότι οι δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας των ελληνικών τραπεζών είναι από τους υψηλότερους στην Ευρώπη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το δείκτη κάλυψης των μη εξυπηρετούμενων δανείων από προβλέψεις, που διαμορφώνεται στο 47%, και τις επαρκείς εξασφαλίσεις που διαθέτουν οι ελληνικές τράπεζες, θα επιτρέψει στις τράπεζες να αντιμετωπίσουν το πιεστικό ζήτημα της σημαντικής μείωσης του υψηλού αποθέματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Επιπλέον, σημαντικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις έχουν δρομολογηθεί με στόχο τη μείωση του όγκου των μη εξυπηρετούμενων δανείων μέσω διαφόρων εργαλείων που έχουν τεθεί στη διάθεση των τραπεζών. Σύμφωνα με τα εισερχόμενα στοιχεία, από την αρχή του έτους σημειώθηκε πρόοδος στον τομέα των μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων (ΜΕΑ) των τραπεζών. Στο τέλος Ιουνίου του 2017, το απόθεμα των ΜΕΑ (συμπεριλαμβανομένων των στοιχείων εκτός ισολογισμού) ήταν κατά 3,2% χαμηλότερο από ό,τι στο τέλος Δεκεμβρίου του 2016.
B. Οι βραχυμεσοπρόθεσμες προοπτικές της ελληνικής οικονομίας
Μετά την ολοκλήρωση της δεύτερης αξιολόγησης και τις θετικές επιδράσεις που είχε στην εμπιστοσύνη και τη ρευστότητα, η οικονομική ανάκαμψη συνεχίζεται και ο ρυθμός ανάπτυξης επιταχύνεται. Η εδραίωση της αναπτυξιακής δυναμικής αντικατοπτρίζεται όχι μόνο στα στοιχεία του ΑΕΠ, αλλά και σε μια σειρά από σημαντικούς δείκτες οικονομικής δραστηριότητας όπως η βιομηχανική παραγωγή, οι λιανικές πωλήσεις, οι ροές εξαρτημένης απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα, ο όγκος εξαγωγών αγαθών και οι ταξιδιωτικές αφίξεις και εισπράξεις.
Οι βελτιωμένες προοπτικές για την οικονομία ενίσχυσαν το οικονομικό κλίμα, οδήγησαν σε αύξηση των τραπεζικών καταθέσεων, σε αναβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας και σε διαδοχικές μειώσεις της εξάρτησης των τραπεζών από τη χρηματοδότηση από την κεντρική τράπεζα: για παράδειγμα, το ανώτατο όριο χρηματοδότησης μέσω του μηχανισμού έκτακτης ενίσχυσης σε ρευστότητα προς τις ελληνικές τράπεζες (ELA) ανέρχεται σήμερα στα 26,9 δισεκ. ευρώ, από 90 δισεκ. ευρώ τον Ιούλιο του 2015. Επιπλέον, οι αποδόσεις των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου μειώθηκαν στα επίπεδα του τέλους του 2009, γεγονός που επέτρεψε στο Ελληνικό Δημόσιο να επιστρέψει στις διεθνείς αγορές, μετά από μία τριετία, στις 25 Ιουλίου 2017. Εξάλλου, η κλίση της καμπύλης αποδόσεων αυξήθηκε, γεγονός που αποτυπώνει τις βελτιωμένες εκτιμήσεις των επενδυτών για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας. Οι αποδόσεις των εταιρικών ομολόγων έχουν επίσης μειωθεί σε ιστορικώς χαμηλά επίπεδα. Παράλληλα, οι ελληνικές τράπεζες επέστρεψαν στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές πραγματοποιώντας εκδόσεις καλυμμένων ομολογιών.
Όσον αφορά την προσεχή περίοδο, δείκτες προσδοκιών όπως ο δείκτης PMI στη βιομηχανία και ο δείκτης οικονομικού κλίματος δείχνουν συνέχιση της ανάκαμψης τους ερχόμενους μήνες. Για το σύνολο του 2017, η Τράπεζα της Ελλάδος εκτιμά ότι το ΑΕΠ θα αυξηθεί κατά περίπου 1,7%. Για τα έτη 2018 και 2019, ο ρυθμός ανάπτυξης αναμένεται να επιταχυνθεί σε 2,4% και 2,7% αντίστοιχα. Οι προβλέψεις αυτές βασίζονται κυρίως στην υπόθεση ότι το πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων θα εφαρμοστεί ομαλά και σύμφωνα με το προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα.
Γ. Κίνδυνοι και κυριότερες προκλήσεις
Παρά τις θετικές ενδείξεις που καταγράφονται σήμερα και την πρόοδο που έχει επιτευχθεί, εξακολουθούν να υπάρχουν κίνδυνοι για τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας.
Βραχυπρόθεσμα, ο σημαντικότερος κίνδυνος είναι η καθυστέρηση στην ολοκλήρωση της τρίτης αξιολόγησης του προγράμματος, η οποία θα οδηγούσε σε νέο κύκλο αβεβαιότητας. Σε μια τέτοια περίπτωση, η οικονομική ανάκαμψη και η επάνοδος στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές θα αποδειχθούν βραχύβιες.
Επιπλέον, υπάρχουν εξωτερικοί κίνδυνοι που συνδέονται με τις εξελίξεις στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές και με γεωπολιτικούς παράγοντες.
Υπάρχουν επίσης ορισμένες μεσοπρόθεσμες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν προκειμένου να ενισχυθούν οι θετικές προοπτικές. Ειδικότερα:
•Η σημερινή υψηλή και επίμονη μακροχρόνια ανεργία δημιουργεί ανισότητα, θέτοντας σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή, και αυξάνει τον κίνδυνο απαξίωσης του ανθρώπινου κεφαλαίου, επηρεάζοντας τη μακροπρόθεσμη δυνητική ανάπτυξη.
•Οι τράπεζες εξακολουθούν να βαρύνονται με υψηλό απόθεμα μη εξυπηρετούμενων δανείων, το οποίο δεν τους επιτρέπει να παρέχουν επαρκείς πιστώσεις προς τον ιδιωτικό τομέα.
•Οι επενδύσεις παραμένουν σε πολύ χαμηλό επίπεδο, παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειωθεί, και λόγω του ότι το επιχειρηματικό περιβάλλον δεν θεωρείται ακόμη αρκετά φιλικό προς τις ιδιωτικές επενδύσεις. Για παράδειγμα, σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η ανταγωνιστικότητα μειώθηκε ελαφρά το 2017-2018. Σύμφωνα με αυτό το δείκτη, οι πιο προβληματικοί παράγοντες για την επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ελλάδα θεωρούνται οι υψηλοί φορολογικοί συντελεστές, η αναποτελεσματική γραφειοκρατία, οι φορολογικοί κανόνες, η αστάθεια πολιτικής και η κυβερνητική αστάθεια, η πρόσβαση στη χρηματοδότηση και η διαφθορά.
•Ο λόγος του δημόσιου χρέους προς το ΑΕΠ έχει αυξηθεί σε μη βιώσιμα επίπεδα.
Δ. Προϋποθέσεις για διατηρήσιμη ανάκαμψη
Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι και οι προκλήσεις και να παραμείνει η οικονομία σε μια πορεία διατηρήσιμης ανάκαμψης, η οικονομική πολιτική πρέπει να επικεντρωθεί στα εξής οκτώ θέματα:
1. Προσέλκυση Ξένων Άμεσων Επενδύσεων και αύξηση της εξωστρέφειας
Όπως προαναφέρθηκε, η οικονομική προσαρμογή και οι διαρθρωτικές βελτιώσεις στην Ελλάδα τα τελευταία επτά χρόνια είναι από τις μεγαλύτερες στα χρονικά. Μεταξύ άλλων οφελών, ελαχιστοποίησαν τους κινδύνους, έχουν καταστήσει την Ελλάδα πιο φιλική προς τις επιχειρήσεις και έχουν δημιουργήσει σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες. Ωστόσο, η εγχώρια αποταμίευση δεν επαρκεί για να καλύψει τις επενδυτικές ανάγκες, οι οποίες, μετά από μια παρατεταμένη περίοδο πολύ χαμηλών επενδύσεων, είναι σημαντικές, αν και ο βαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού παραμένει χαμηλός σε ορισμένους τομείς. Έτσι, εκτός από την αποκατάσταση της πρόσβασης των επιχειρήσεων στις αγορές κεφαλαίων και στην τραπεζική χρηματοδότηση, θα πρέπει να ενθαρρυνθούν οι συνθήκες που θα προσελκύσουν ξένα κεφάλαια, κυρίως ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ).
Οι ξένες άμεσες επενδύσεις, πέραν του ότι συμβάλλουν στη μείωση του επενδυτικού κενού, προάγουν στενότερους εμπορικούς δεσμούς με χώρες και επιχειρήσεις με τεχνολογίες αιχμής. Αυτό διευκολύνει τη συμμετοχή σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Οι ξένες άμεσες επενδύσεις και η συμμετοχή στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας συμβάλλουν στην αναβάθμιση του φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, προωθούν την καινοτομία και βοηθούν στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών σε τομείς υψηλής προστιθέμενης αξίας, ενισχύοντας έτσι την παραγωγικότητα.
Οι εγχώριες και ξένες επενδύσεις και η ενσωμάτωση στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας θα αυξήσουν την εξωστρέφεια και θα βελτιώσουν τόσο την ποσότητα όσο και την ποιότητα των ελληνικών εξαγωγών. Αυτό με τη σειρά του θα επιταχύνει την ανακατανομή παραγωγικών πόρων προς τις εξαγωγές και θα αυξήσει το μακροπρόθεσμο δυνητικό προϊόν. Ταυτόχρονα, η παραγωγή αγαθών υψηλής τεχνολογίας και η παροχή υπηρεσιών έντασης γνώσης θα βελτιώσει την ικανότητα της χώρας να διατηρεί και να προσελκύει νέους ταλαντούχους επιστήμονες.
2. Υλοποίηση ιδιωτικοποιήσεων και μεταρρυθμίσεων και βελτίωση των θεσμών
Παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί μέχρι στιγμής, πρέπει να γίνουν ακόμη πολλά στον τομέα των ιδιωτικοποιήσεων, των μεταρρυθμίσεων και της ποιότητας των θεσμών. Οι ιδιωτικοποιήσεις οι οποίες βρίσκονται σε ώριμη φάση πρέπει να ολοκληρωθούν γρήγορα. Προκειμένου να προσελκυστούν τόσο εγχώριες όσο και ξένες επενδύσεις, πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις μεταρρυθμίσεις που ενθαρρύνουν τον ανταγωνισμό στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, γεγονός που με τη σειρά του αυξάνει την παραγωγικότητα και την απασχόληση.
Στο σημείο αυτό θέλω να τονίσω ότι η ορθή λειτουργία των θεσμών έχει σημασία για την οικονομική ανάπτυξη και επιτρέπει στις χώρες να αντεπεξέρχονται σε σημαντικές προκλήσεις, επειδή επηρεάζουν τα κίνητρα των ατόμων και των επιχειρήσεων ώστε να επενδύουν σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, σε τεχνολογία και στην οργάνωση της παραγωγής. Όπως έχει επισημανθεί στο σημαντικό έργο των Acemoglu and Robinson (2012), οι θεσμοί μπορούν να αυξήσουν τη συνολική οικονομική ανάπτυξη και να αμβλύνουν τις εισοδηματικές ανισότητες, επειδή εγγυώνται την προστασία των εμπράγματων και των ενοχικών δικαιωμάτων, παρέχοντας κίνητρα για επενδύσεις και καινοτομίες, ενώ το κράτος από την πλευρά του παρέχει επαρκή εκπαίδευση και ποσοτικά και ποιοτικά επαρκείς δημόσιες υποδομές που θα επιτρέψουν στα άτομα και στις επιχειρήσεις να ευδοκιμήσουν.
Ως εκ τούτου, οι αποτελεσματικοί θεσμοί επιτρέπουν την ανάπτυξη και τη μείωση της φτώχειας, ταυτόχρονα όμως ισχύει και το αντίστροφο: η οικονομική και κοινωνική πρόοδος διευκολύνει τη βελτίωση των θεσμών. Οι αποτελεσματικοί θεσμοί βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα πλην τιμών και κόστους, ενισχύουν την εμπιστοσύνη των επιχειρήσεων και μειώνουν τον κίνδυνο χώρας, οδηγώντας σε αύξηση των εγχώριων και ξένων επενδύσεων. Συνεπώς, εκτός από τη μακροοικονομική και δημοσιονομική προσαρμογή, η αυξημένη οικονομική ευελιξία μέσω της υλοποίησης μεταρρυθμίσεων και οι υγιείς θεσμοί οδηγούν σε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, ταχύτερη ανάκαμψη μετά από δυσμενείς διαταραχές και υψηλότερη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη.
Οι θεσμοί έχουν βελτιωθεί σε ορισμένες περιπτώσεις κατά τη διάρκεια των ετών. Για παράδειγμα, έχει κατοχυρωθεί νομοθετικά η ανεξαρτησία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) και της νέας Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Εσόδων. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της κρίσης δημιουργήθηκαν νέα θεσμικά όργανα και ρυθμιστικές αρχές. Για παράδειγμα, η δημιουργία του Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής και του Δημοσιονομικού Συμβουλίου βελτιώνει την εποπτεία των δημόσιων οικονομικών. Ωστόσο, πρέπει να γίνουν ακόμη πολλά σε διάφορους τομείς.
Σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας 2017-2018 του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 87η θέση μεταξύ 137 χωρών όσον αφορά την ποιότητα των θεσμών. Η Ελλάδα κατατάσσεται σε αρκετά χαμηλή θέση ως προς την αποτελεσματικότητα των δημόσιων δαπανών, το βάρος των διοικητικών ρυθμίσεων και την αποτελεσματικότητα του νομικού πλαισίου για την επίλυση διαφορών και την αμφισβήτηση κανονισμών. Επιπλέον, σύμφωνα με το δείκτη «ευχέρειας του επιχειρείν» που καταρτίζει η Παγκόσμια Τράπεζα σχετικά με τους όρους ίδρυσης μιας επιχείρησης, η θέση της Ελλάδος έχει βελτιωθεί σημαντικά μεταξύ 2011 και 2017 (από 148η το 2011 σε 37η το 2017), αλλά παραμένει χαμηλή σε σχέση με τους Ευρωπαίους εταίρους της.
Ως εκ τούτου, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος, στη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, στη μείωση της γραφειοκρατίας, στη μείωση του κόστους συμμόρφωσης στο κανονιστικό πλαίσιο και στη διασφάλιση της προβλεψιμότητας και της σταθερότητας της νομοθεσίας, στη μείωση των εμποδίων εισόδου στους κλάδους δικτύων υποδομών, στο λιανικό εμπόριο και στα ελεύθερα επαγγέλματα, και στην ενίσχυση της αποτελεσματικής απονομής της δικαιοσύνης. Όσον αφορά τις ανεξάρτητες αρχές, είναι σημαντικό να ενισχυθεί ο ρόλος και η διοικητική και οικονομική αυτονομία, καθώς και η λογοδοσία προς τη Βουλή, των αρχών που είναι αρμόδιες για τη ρύθμιση, την εποπτεία και τη διασφάλιση ίσων όρων ανταγωνισμού στις αγορές.
Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που πρέπει να υλοποιηθούν συνεπάγονται μικρότερο βραχυπρόθεσμο κόστος σε σχέση με εκείνες που εφαρμόστηκαν νωρίτερα στο πρόγραμμα (δηλ. μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και στο ασφαλιστικό). Όμως, λαμβάνοντας υπόψη ότι υπάρχουν συνέργειες με τις μεταρρυθμίσεις που έχουν ήδη εφαρμοστεί, οι επερχόμενες μεταρρυθμίσεις αναμένεται να αποδώσουν άμεσα καθαρά οφέλη όσον αφορά την ταχύτερη οικονομική ανάκαμψη.
Επιπλέον, οι ευέλικτες οικονομικές δομές και οι καλύτεροι θεσμοί όχι μόνο οδηγούν σε υψηλότερη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη, αλλά και μειώνουν την πιθανότητα σοβαρών υφέσεων.
3. Αντιμετώπιση του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων
Στον τραπεζικό τομέα, ο μεγάλος όγκος των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ) και το πρόβλημα των στρατηγικών κακοπληρωτών εμποδίζουν το τραπεζικό σύστημα να χρηματοδοτήσει την οικονομική ανάπτυξη. Ήδη έχουν θεσπιστεί όλα τα αναγκαία μέτρα και έχει αναμορφωθεί το κανονιστικό πλαίσιο προς την κατεύθυνση της αποτελεσματικής και γρήγορης επίλυσης του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων.
Όπως ανέφερα προηγουμένως, τα εισερχόμενα στοιχεία δείχνουν μείωση των μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων (ΜΕΑ), γεγονός που οφείλεται κυρίως σε διαγραφές δανείων. Ωστόσο, οι τράπεζες πρέπει να αξιοποιήσουν όλα τα εργαλεία που έχουν στη διάθεσή τους προκειμένου να μειώσουν τα προβληματικά στοιχεία ενεργητικού και, ειδικότερα, να επιταχύνουν την πώληση των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Για να επιταχυνθεί η μείωση του όγκου μη εξυπηρετούμενων δανείων, η νέα πλατφόρμα ηλεκτρονικών πλειστηριασμών θα πρέπει να καταστεί πλήρως λειτουργική το ταχύτερο δυνατόν. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει επίσης να δοθεί στην αναδιάρθρωση των βιώσιμων επιχειρήσεων και στην εκκαθάριση των μη βιώσιμων. Με αυτό τον τρόπο, θα απελευθερωθούν πόροι που μπορούν να κατευθυνθούν σε νέες και υπάρχουσες υγιείς επενδυτικές και επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, υποστηρίζοντας έτσι την οικονομική ανάκαμψη. Ο πρόσφατος εκσυγχρονισμός του θεσμικού πλαισίου καθιστά δυνατή τη συνεργασία των τραπεζών με τις εταιρίες διαχείρισης δανείων και με διάφορους μη-τραπεζικούς φορείς και ιδιώτες επενδυτές, όπως επιχειρήσεις ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων, για την αναδιάρθρωση επιχειρήσεων.
4. Υιοθέτηση ενός μίγματος δημοσιονομικής πολιτικής που θα είναι φιλικότερο προς την ανάπτυξη
Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει προτείνει την υιοθέτηση ενός μίγματος δημοσιονομικής πολιτικής που θα είναι φιλικότερο προς την ανάπτυξη. Πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην περικοπή των αντιπαραγωγικών δαπανών και την αύξηση της αποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης της περιουσίας του Δημοσίου. Αυτό είναι σημαντικό καθώς, σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ, η περιουσία του Δημοσίου στην Ελλάδα είναι από τις μεγαλύτερες ως ποσοστό του ΑΕΠ στα κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ. Ο περιορισμός του υπερτροφικού και αναποτελεσματικού δημόσιου τομέα και η βελτίωση της φορολογικής διοίκησης θα έχουν ως αποτέλεσμα την πιο δίκαιη κατανομή των δημοσιονομικών βαρών και θα διευκολύνουν τη μείωση των υπερβολικά υψηλών φορολογικών συντελεστών. Σύμφωνα με το Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας 2017-2018, η Ελλάδα καταλαμβάνει την τελευταία και την προτελευταία θέση όσον αφορά την παροχή φορολογικών κινήτρων για επενδύσεις (137η μεταξύ 137 χωρών) και εργασία (136η μεταξύ 137 χωρών).
5. Ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων
Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) (1) αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας σε όρους απασχόλησης και ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας. Το 2015, στις ΜΜΕ αντιστοιχούσε το 75,1% της συνολικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας και το 87,3% της απασχόλησης σε μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (που απασχολούν κάτω από 10 εργαζομένους) συγκέντρωναν το 59,1% της συνολικής απασχόλησης και το 35,9% της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του μη χρηματοπιστωτικού τομέα. Η υψηλότερη συμμετοχή των ΜΜΕ στη συνολική απασχόληση σε σχέση με τη συμμετοχή τους στην ακαθάριστη προτιθέμενη αξία υποδηλώνει ότι υπάρχει πρόβλημα χαμηλής παραγωγικότητας, το οποίο είναι εντονότερο για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις. Δεδομένης της κυριαρχίας των ΜΜΕ στην ελληνική οικονομία, οι προσπάθειες της πολιτικής θα πρέπει να στοχεύσουν στην παροχή κινήτρων για την ανάπτυξη συστάδων επιχειρήσεων (clusters), σε συνδυασμό με μέτρα για την προσφορά φθηνής χρηματοδότησης μέσω του τραπεζικού τομέα, των αγορών κεφαλαίου και του επίσημου τομέα με την αξιοποίηση διαφόρων πρωτοβουλιών της ΕΕ. Αυτές οι συντονισμένες προσπάθειες θα δώσουν τη δυνατότητα στις ΜΜΕ να υιοθετήσουν νέες τεχνολογίες και να εκμεταλλευθούν οικονομίες κλίμακας, καθώς θα αποκτήσουν πρόσβαση σε διεθνή δίκτυα διανομής και ξένες αγορές.
6. Άρση διαφόρων εμποδίων στις επενδύσεις
Πέραν της βελτίωσης του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και της μείωσης της φορολογίας, είναι απαραίτητη η αποφασιστική και οριστική άρση των εμποδίων που ορθώνουν διάφορα μικρά ή μεγάλα οργανωμένα συμφέροντα και ομάδες, και τα οποία επιδεινώνουν το επιχειρηματικό κλίμα και εμποδίζουν την υλοποίηση νέων επενδύσεων και ιδιωτικοποιήσεων, ακόμη και αυτών που έχουν ήδη εγκριθεί.
Η άρση των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων χάρη στη σταδιακή βελτίωση της οικονομίας και η πλήρης αποκατάσταση της εμπιστοσύνης θα βελτιώσουν το επενδυτικό κλίμα και θα βοηθήσουν την προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων.
7. Προαγωγή της καινοτομίας και αποτελεσματικότερη χρήση του ανθρώπινου κεφαλαίου
Η ανάπτυξη που βασίζεται στην καινοτομία και στηρίζεται στο κεφάλαιο έντασης γνώσης (άυλο κεφάλαιο) είναι κρίσιμη για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου.
Οι προσπάθειες των προηγούμενων ετών, κυρίως μέσω της αξιοποίησης πόρων από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία, έχουν οδηγήσει σε μερική βελτίωση των επιδόσεων της χώρας σε πολλούς τομείς, καθώς οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη βρίσκονται σε άνοδο την περίοδο 2011-2016. Οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη έφθασαν τα 1.733 δισεκ. ευρώ ή 0,99% του ΑΕΠ το 2016, από 1.391 δισεκ. ευρώ ή 0,67% του ΑΕΠ το 2011. Παρά τη συνεχιζόμενη άνοδο, η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις όσον αφορά την ένταση έρευνας και ανάπτυξης σε σύγκριση με τους εταίρους της στην ΕΕ (2,0% του ΑΕΠ).
Ωστόσο, η ανάπτυξη που βασίζεται στην καινοτομία δεν εξαρτάται μόνο από τις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, αλλά και από ένα πολύ ευρύτερο φάσμα στοιχείων, όπως οι δεξιότητες και η κατάρτιση των εργαζομένων, οι επενδύσεις σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ), η οργανωσιακή τεχνογνωσία, οι βάσεις δεδομένων, ο σχεδιασμός, το επώνυμο προϊόν και διάφορες μορφές διανοητικής ιδιοκτησίας.
Η αποτελεσματικότερη χρήση εγχώριου ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλών δεξιοτήτων απαιτεί την υιοθέτηση πολιτικών και μεταρρυθμίσεων που ενθαρρύνουν την έρευνα, διευκολύνουν τη διάχυση της τεχνολογίας και ενισχύουν την επιχειρηματικότητα. Πρέπει να δοθούν κίνητρα στις επιχειρήσεις για να αυξήσουν τις επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη ούτως ώστε να βελτιώσουν την ικανότητά τους να καινοτομούν. Τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να συνεργαστούν με τον ιδιωτικό τομέα για την εμπορική εκμετάλλευση των αποτελεσμάτων και των ιδεών που παράγει η έρευνα. Αυτές οι πρωτοβουλίες θα προαγάγουν την καινοτομία, θα αυξήσουν την παραγωγικότητα και θα διευκολύνουν τη μετάβαση σε μια οικονομία που βασίζεται στη γνώση.
Η βελτίωση των θεσμών και η εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων και ιδιωτικοποιήσεων θα παράσχουν κίνητρα για την εκκίνηση νέων επενδυτικών προγραμμάτων. Οι νέες επενδύσεις φέρνουν νέες θέσεις εργασίας και, συνεπώς, αναμένεται να διευκολύνουν τη μείωση του ανεπίτρεπτα υψηλού ποσοστού ανεργίας. Όμως, ορισμένα χαρακτηριστικά των μεταρρυθμίσεων και η διαδικασία σταθεροποίησης της οικονομίας μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις όσον αφορά τη διανομή του εισοδήματος. Γι’ αυτό το λόγο, είναι σημαντικό να δοθεί άμεση στήριξη στους ανέργους και σε όσους έχουν οριακή σύνδεση με την αγορά εργασίας μέσω της εφαρμογής ενεργητικών πολιτικών της απασχόλησης και μέσω στοχευμένων κοινωνικών μεταβιβάσεων με σκοπό την αντιστάθμιση της προσωρινής απώλειας εισοδήματος και τη μείωση του χρόνου παραμονής στην ανεργία. Μεσοπρόθεσμα πρέπει να δοθεί έμφαση στις πολιτικές αναβάθμισης δεξιοτήτων και επανεκπαίδευσης ώστε να μπορέσουν να ξαναβρούν οι άνεργοι εργασία, καθώς και στη βελτίωση της εκπαίδευσης, δεδομένου ότι η επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελεί βασική προϋπόθεση για ένα βιώσιμο πρότυπο ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς.
8. Αντιμετώπιση του πολύ υψηλού δημόσιου χρέους
Χρειάζονται αποφασιστικές και συγκεκριμένες ενέργειες για να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα του ελληνικού δημόσιου χρέους. Τον Ιούνιο το Eurogroup επιβεβαίωσε εκ νέου την προσήλωσή του στις αρχές που περιέχονταν στη δήλωση του Μαΐου του 2016 και έκανε ειδική αναφορά σε μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν, εφόσον χρειαστεί, για την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους.
Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει καταθέσει συγκεκριμένη πρόταση που προβλέπει μετάθεση της μέσης σταθμικής διάρκειας αποπληρωμής των τόκων των δανείων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) κατά 8,5 χρόνια τουλάχιστον. Εάν υιοθετηθεί, αυτή η πρόταση θα στηρίξει τόσο την ανάκαμψη της οικονομίας όσο και το αξιόχρεο της χώρας, ιδίως εάν συνδυαστεί με χαμηλότερο δημοσιονομικό στόχο, δηλ. πρωτογενές πλεόνασμα 2,0% του ΑΕΠ, αντί για 3,5%, και περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις.
Αυτή η πρόταση ήπιας αναδιάρθρωσης έχει ζωτική σημασία για τη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους, ενώ συνεπάγεται αμελητέο κόστος για τους εταίρους. Θα ανοίξει επίσης το δρόμο για την ένταξη των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), η οποία με τη σειρά της θα διευκολύνει τη διατηρήσιμη πρόσβαση στις αγορές, την επιστροφή περισσότερων καταθέσεων στις τράπεζες και, εν τέλει, την πλήρη άρση των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων.
Ε. Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να μετατραπεί σε ελκυστικό προορισμό επενδύσεων
Θα αναφερθώ τώρα σε ορισμένους παράγοντες και διαρθρωτικά χαρακτηριστικά που καθιστούν την Ελλάδα ελκυστική για επενδύσεις. Κατ’ αρχάς, οι αλλαγές πολιτικής που συντελέστηκαν την τελευταία επταετία, σε συνδυασμό με την αποφασιστική εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που απομένει να γίνουν, ενισχύουν περαιτέρω την εμπιστοσύνη, βελτιώνουν το επιχειρηματικό κλίμα και δημιουργούν θετικές προοπτικές για την ανάπτυξη, παρέχοντας κίνητρα για την πραγματοποίηση νέων εγχώριων και ξένων άμεσων επενδύσεων.
Δεύτερον, η οικονομική πολιτική είναι και θα παραμείνει συνετή. Ο αποφασιστικότερος παράγοντας που εξασφαλίζει την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που απαιτούνται προκειμένου η ελληνική οικονομία να ανθίσει στο πλαίσιο της ΟΝΕ είναι η επίτευξη ισχυρής πολιτικής συναίνεσης στη Βουλή και στην κοινωνία υπέρ της παραμονής της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ. Επιπλέον, η τήρηση των μακροοικονομικών και δημοσιονομικών κανόνων της ΕΕ και η αυστηρή παρακολούθηση από την ΕΕ στο πλαίσιο της εποπτείας που θα υπάρχει μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος, όπως ήδη προβλέπεται για τα κράτη-μέλη που υπάγονται σε πρόγραμμα και έχουν σχετικά υψηλό δημόσιο χρέος, αποκλείει την επανεμφάνιση ανισορροπιών.
Τρίτον, η Ελλάδα ωφελείται από άφθονους ευρωπαϊκούς πόρους που στοχεύουν στην ενίσχυση της ανάπτυξης και τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ειδικότερα, οι πόροι της ΕΕ που έχει προγραμματιστεί να εκταμιευθούν στην Ελλάδα την περίοδο 2014-2020 ανέρχονται σε 35,9 δισεκ. ευρώ ή 20% του ΑΕΠ της Ελλάδας το 2016.
Τέταρτον, η Ελλάδα είναι κράτος-μέλος και της ΕΕ και της ζώνης του ευρώ. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις που εδρεύουν στην Ελλάδα απολαμβάνουν τα οφέλη της νομισματικής σταθερότητας και της σταθερότητας των τιμών και έχουν πρόσβαση στην ενιαία αγορά της ΕΕ. Αντιμετωπίζουν ένα σταθερό θεσμικό περιβάλλον, απολαμβάνουν προστασία των επενδυτών και έχουν πρόσβαση σε ένα υγιές τραπεζικό σύστημα που εποπτεύεται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.
Πέμπτον, υπάρχουν διάφοροι παράγοντες πέραν της ανταγωνιστικότητας ως προς τις τιμές που καθιστούν την Ελλάδα ελκυστική για επενδύσεις. Η Ελλάδα διαθέτει ανθρώπινο κεφάλαιο με υψηλές δεξιότητες για τα διεθνή δεδομένα. Σύμφωνα με την Έκθεση για την Παγκόσμια Ανταγωνιστικότητα 2017-2018 του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η Ελλάδα καταλαμβάνει σχετικά υψηλή θέση στην κατάταξη ως προς την ανώτατη εκπαίδευση και κατάρτιση (44η ανάμεσα σε 137 χώρες) και, ειδικότερα, τα ποσοστά εγγραφής στην τριτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επίσης, η Ελλάδα έχει σχετικά καλή κατάταξη ως προς την τεχνολογική ετοιμότητα (50ή) και ορισμένους παράγοντες που αφορούν την καινοτομία και την αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων όπως οι αιτήσεις διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (37η), και ιδίως τη διαθεσιμότητα επιστημόνων και μηχανικών (10η). Επίσης, η Ελλάδα καταλαμβάνει σχετικά καλή θέση όσον αφορά την προστασία των επενδυτών (41η) και τις υποδομές της (38η), καθώς και τον αριθμό των διαδικασιών που χρειάζονται για την έναρξη λειτουργίας μιας επιχείρησης (36η) και το βαθμό ικανοποίησης των πελατών (48η).
Έκτον, ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της Ελλάδας είναι η γεωγραφική της θέση στη Νοτιανατολική Ευρώπη. Καθώς βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και πολύ κοντά στη Μέση Ανατολή και τον αραβικό κόσμο, η Ελλάδα παρέχει σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες ως κόμβος μεταφορών και ενέργειας. Με δεδομένο ότι η Ελλάδα αποτελεί σημαντικό τουριστικό προορισμό, υπάρχουν σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες στον τουρισμό υπό την προϋπόθεση ότι θα ενισχυθεί το δυναμικό και η ποιότητα των τουριστικών υποδομών. Επενδυτικές ευκαιρίες υπάρχουν επίσης σε τομείς όπως η εφοδιαστική (logistics), τα δίκτυα, η ναυτιλία, το εμπόριο, η φαρμακευτική βιομηχανία, η μεταποίηση, ο κλάδος των ορυχείων και των λατομείων. Καθώς πολλές αραβικές χώρες επιδιώκουν τη διαφοροποίηση της επενδυτικής τους βάσης, οι τομείς αυτοί στην Ελλάδα αποτελούν μία αμοιβαίως επωφελή ευκαιρία για κάτι τέτοιο.
Έβδομον, όπως έχω ήδη αναφέρει, το Ελληνικό Δημόσιο διαθέτει μεγάλη ακίνητη περιουσία η οποία είναι διαθέσιμη για αξιοποίηση από ιδιώτες επενδυτές στο πλαίσιο του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων. Τόσο το τρέχον πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων όσο και οι ανάγκες για ιδιωτικές επενδύσεις δημιουργούν ευκαιρίες για επικερδείς επενδύσεις για τους ξένους επενδυτές. Παρά τις όποιες αστοχίες, υπάρχουν ήδη ενθαρρυντικές ενδείξεις. Οι εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων έφθασαν περίπου τα 2,8 δισεκ. ευρώ το 2016 (1,6% του ΑΕΠ). Πρόκειται για την υψηλότερη εισροή ξένων άμεσων επενδύσεων που καταγράφεται από το 2010 και κατευθύνθηκε κυρίως στους τομείς των υπηρεσιών (π.χ. ξενοδοχεία και εστιατόρια, μεταφορές, χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση και υπηρεσίες σχετικές με ακίνητα). Το πρώτο οκτάμηνο του 2017 η συνολική εισροή ανέρχεται ήδη σε 2,7 δισεκ. ευρώ. Οι αυξημένες εισροές ξένων άμεσων επενδύσεων και η συνέχιση του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων (π.χ. η πρόσφατη πώληση της ΤΡΑΙΝΟΣΕ στην Trenitalia, η παράταση της σύμβασης αξιοποίησης του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών για άλλα 20 χρόνια) δείχνουν ότι μεγάλοι ξένοι επενδυτές διαβλέπουν θετικές προοπτικές για την ελληνική οικονομία.
Τέλος, το σημαντικότερο ίσως είναι ότι η Ελλάδα, ως μέλος της ΕΕ, του NATO και άλλων διεθνών πολυμερών οργανισμών, απολαμβάνει ειρήνη, ασφάλεια και αυξημένη συνεργασία με τους εταίρους της.
ΣΤ. Συμπεράσματα
Οι συνεχιζόμενες προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις και δημοσιονομική προσαρμογή αποφέρουν καρπούς. Οι ανισορροπίες των δημόσιων οικονομικών και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών έχουν πλέον διορθωθεί, σημαντικές μεταρρυθμίσεις που χρόνιζαν έχουν υλοποιηθεί, η ανταγωνιστικότητα βελτιώθηκε και ο τραπεζικός τομέας διαθέτει κεφαλαιακή επάρκεια. Η οικονομία βρίσκεται πλέον σε ανάκαμψη και οι ρυθμοί ανάπτυξης επιταχύνονται.
Όμως, χρειάζεται να γίνουν κι άλλα. Για την Ελλάδα αυτή τη στιγμή απομένουν τρεις προκλήσεις που αποτελούν κληρονομιά της κρίσης: το υψηλό ποσοστό ανεργίας, το υψηλό δημόσιο χρέος και το υψηλό απόθεμα μη εξυπηρετούμενων δανείων στα χαρτοφυλάκια των τραπεζών. Αυτές οι τρεις, σε συνδυασμό με την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις με σκοπό τη βελτίωση της οικονομίας και τον εκσυγχρονισμό των δημόσιων και ιδιωτικών υποδομών, παραμένουν οι κύριες προκλήσεις για την Ελλάδα τα επόμενα χρόνια.
Επιπλέον, έχουμε ακόμα δρόμο για να μπορέσει η Ελλάδα να αντλήσει χρηματοδότηση από τις χρηματοπιστωτικές αγορές με διατηρήσιμους όρους μετά τη λήξη του τρέχοντος προγράμματος τον Αύγουστο του 2018. Προς το σκοπό αυτό, οι ελληνικές αρχές πρέπει να υλοποιήσουν με αποφασιστικότητα τις μεταρρυθμίσεις που απομένει να γίνουν και να κλείσουν την τρίτη αξιολόγηση μέχρι το τέλος του έτους, ούτως ώστε να βελτιωθεί η αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας. Παράλληλα, οι Ευρωπαίοι εταίροι μας πρέπει να εξειδικεύσουν τα μεσοπρόθεσμα μέτρα αναδιάρθρωσης του χρέους βάσει της συμφωνίας του Eurogroup και, σε στενή συνεργασία με τις ελληνικές αρχές, να αποσαφηνίσουν τη μορφή της στήριξης της ελληνικής οικονομίας μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
Αυτές οι ενέργειες θα βελτιώσουν το επενδυτικό κλίμα και θα προσελκύσουν ξένες άμεσες επενδύσεις, διευκολύνοντας την επιστροφή στη χρηματοπιστωτική κανονικότητα μετά από επτά χρόνια σημαντικών θυσιών από τον ελληνικό λαό. Η ύπαρξη πιο ευέλικτων οικονομικών δομών, σε συνδυασμό με υγιείς θεσμούς και θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη, θα επιταχύνει την ανακατανομή των παραγωγικών πόρων υπέρ των εμπορεύσιμων και εξαγώγιμων αγαθών και υπηρεσιών, καθιστώντας την οικονομία ανθεκτικότερη στις μελλοντικές διαταραχές και αυξάνοντας τη μακροπρόθεσμη δυνητική ανάπτυξη.
Πηγές:
Acemoglu D. and J. Robinson, 2012 Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Publisher: Crown Business.
Draghi, M., 2017. Structural reforms in the euro area. Introductory remarks, 18 October.
http://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2017/html/ecb.sp171018.en.html
Draghi, M. 2017, Introductory Statement 26 October.
http://www.ecb.europa.eu/press/pressconf/2017/html/ecb.is171026.en.html
European Commission, 2017. A new start for job and growth in Greece – almost two years on, situation as of 10 June 2017. Brussels.
European Commission, 2017. Investment in the EU Member States: An analysis of drivers and barriers, Institutional paper 062, October.
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 2017. Δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη στην Ελλάδα το 2016. http://www.ekt.gr/el/news/21148.
OECD, 2016, Greece, OECD Economic Surveys, Paris.
OECD, 2016, Statistical Insights: Government assets matter too not just debt.
IMF, 2017, Global prospects and policies, World Economic Outlook, October.
Lisbon Council 2017, EuroPlus Monitor, September Update
Sondermann, D., 2016. Towards more resilient economies: the role of well-functioning economic structures, ECB Working Paper No 1984.
Στουρνάρας, Γ., 2016. «Προοπτικές της ελληνικής οικονομίας μετά από έξι χρόνια προσαρμογής». Ομιλία στο EU-Arab World Summit: “Partners for Growth and Development”, Αθήνα, 3 Νοεμβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=384&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Stournaras, Y., 2017. “Greece: A comeback to the financial markets? Are we near the finishing line?” Speech at an event organized by the Economist in Frankfurt, 31 May. http://www.bankofgreece.gr/Pages/en/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=441&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Προκλήσεις και Προοπτικές της Ελληνικής Οικονομίας». Ομιλία σε εκδήλωση του Ελληνοβρετανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου, Αθήνα, 28 Σεπτεμβρίου. http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=472&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Η Ελλάδα και η παγκόσμια οικονομία: Προοπτικές και κυριότερες μελλοντικές προκλήσεις». Ομιλία σε εκδήλωση της Credit Suisse, Αθήνα, 11 Οκτωβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=476&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
Τράπεζα της Ελλάδος, 2017. Έκθεση για τη νομισματική πολιτική 2016-2017, Ιούλιος.
Στουρνάρας, Γ., 2017. «Αναζητώντας την Μεταρρύθμιση στην νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα». Ομιλία σε Συνέδριο στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, Αθήνα, 20 Οκτωβρίου.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/News/Speeches/DispItem.aspx?Item_ID=479&List_ID=b2e9402e-db05-4166-9f09-e1b26a1c6f1b
World Economic Forum, 2017. The Global Competitiveness Index 2017-2018 edition.
(1) Επιχειρήσεις που απασχολούν κάτω από 250 εργαζομένους.
https://www.taxheaven.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου